Σαν σήμερα, πριν από 131 χρόνια, με το παλαιό ημερολόγιο, η χώρα μας χρεοκόπησε (πτώχευσε) για τρίτη φορά μετά το 1827. Η πτώχευση της χώρας στις 10 Δεκεμβρίου 1893 έχει συνδεθεί με την περίφημη φράση του, τότε πρωθυπουργού, Χαριλάου Τρικούπη «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», η οποία όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι ασαφές αν και πού ειπώθηκε.
Είχαν προηγηθεί δύο ακόμα πτωχεύσεις της Ελλάδας: η πρώτη το 1827, πριν καν τη δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και η δεύτερη το 1843.
1879: η αρχή της «πτώχευσης»
Ως το 1879 η Ελλάδα αποκλειόταν από τα διεθνή χρηματιστήρια, λόγω του μη διακανονισμού των δανείων της ανεξαρτησίας και των δύο πτωχεύσεών της (1827-1843). Όμως, το 1879 η Ελλάδα, χάρη στη διεθνή κρίση, έγινε δεκτή στα διεθνή χρηματιστήρια, αφού προηγουμένως ρύθμισε το χρέος της που εκκρεμούσε.
Το 1883 οι υποχρεώσεις της χώρας μας σε χρυσό προς το εξωτερικό είχαν περιοριστεί σε 16.000.000 χρυσές δραχμές μόνο και είναι προφανές ότι τα κρίσιμα ελλείμματα που έγιναν αίτια για διόγκωση του δημόσιου χρέους και οδήγησαν στην πτώχευση του 1893, δεν οφείλονται σε παλαιότερες διαχειρίσεις, αλλά τοποθετούνται ολοκληρωτικά στην περίοδο 1883-1893, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Βεργόπουλος (1942-2017), οικονομολόγος και πανεπιστημιακός στην ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ.
Η διεθνής οικονομική κρίση στα τέλη του 19ου αιώνα
Τα τελευταία 25 χρόνια του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται διεθνώς από την αναβίωση του προστατευτισμού και την ανάπτυξη μιας σειράς από εθνικές οικονομικές πολιτικές στα ευρωπαϊκά κράτη. Τρεις είναι οι αξιοσημείωτες φάσεις της μεγάλης ύφεσης που εκδηλώθηκε μετά το 1871: α) η κρίση του 1882-1884 που έθιξε κυρίως τις Η.Π.Α. και τη Γαλλία, β) ο «πανικός στους σιδηροδρόμους» που ξέσπασε στην Αμερική και γ) η λεγόμενη «κρίση Μπάριγκ» στην Αγγλία. Οι κρίσεις αυτές οδήγησαν στη συρρίκνωση των δυτικοευρωπαϊκών αγορών.
Οι τιμές χονδρικής πώλησης στις διεθνείς αγορές κατέρρευσαν, ιδιαίτερα για τα σιτηρά και τα κλωστοϋφαντουργικά είδη. Πολλές τράπεζες έκλεισαν και τα χρηματιστήρια οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο. Αναπόφευκτος ήταν πλέον ο ασταμάτητος δασμολογικός πόλεμος ανάμεσα στα κράτη, με μοιραία κατάληξη τη γενική άνοδο του επιπέδου των δασμών και τελικά την πτώση των διεθνών εμπορικών συναλλαγών.
Το σταφιδικό πρόβλημα
Από τις αρχές της ίδρυσης του νεότερου ελληνικού κράτους, η κορινθιακή σταφίδα αποτελούσε το υπ’ αριθμόν ένα εξαγώγιμο προϊόν για την ελληνική οικονομία. Όπως έγραψε ο αείμνηστος Ξενοφών Ζολώτας, «η κορινθιακή σταφίδα ήταν για την ελληνική οικονομία ό,τι ο καφές για τη Βραζιλία».
Ο «χρυσός της Κορινθίας», όπως ονομαζόταν χαρακτηριστικά η κορινθιακή σταφίδα, έφτασε σε αξία το 75% του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών. Στον άξονα Κόρινθος-Πάτρα- Πύργος-Καλαμάτα υπήρχαν πολλές ιδιαίτερα ευκατάστατες, λόγω της σταφίδας, οικογένειες. Στη ΒΔ Πελοπόννησο και τα Επτάνησα, αγρότες επέκτειναν τις αμπελοφυτείες τους, «ξηλώνοντας» άλλες καλλιέργειες, ακόμα και ελαιόδεντρα!
Ο Εντμόν Αμπού είχε περιγράψει τη σχεδόν ολοκληρωτική εξαγωγή της κορινθιακής σταφίδας, από τα χρόνια του Όθωνα ήδη, γράφοντας ότι στην ελληνική αγορά δεν μπορούσε να βρει κάποιος «έστω μια ρώγα (ενν. σταφίδας)». Πάντως το 70% του χρυσού και του συναλλάγματος που απέφερε στη χώρα η ετήσια εξαγωγή σταφίδας, ξοδευόταν στο εξωτερικό για αγορά και εισαγωγή σιτηρών.
Η εκρηκτική αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων σε σταφίδα αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το 1851 οι καλλιεργούμενες εκτάσεις ήταν 172.000 στρέμματα και το 1891, 670.000 στρέμματα! Παλαιότερα, «καταναλωτές» της σταφίδας ήταν οι Ενετοί. Ακολούθησαν οι Άγγλοι, που τις χρησιμοποιούσαν κατά κόρον στις πουτίγκες. Το 1880, κι ενώ το εμπόριο της σταφίδας είχε αρχίσει να φθίνει, αναζωογονήθηκε σημαντικά από ένα αναπάντεχο γεγονός.
Η μεγάλη επιδημία φυλλοξήρας στη Γαλλία κατέστρεψε τα αμπέλια της χώρας, τουλάχιστον για μια δεκαετία. Η κορινθιακή σταφίδα βρήκε ξαφνικά έναν καινούργιο προορισμό, καθώς οι Γάλλοι οινοπαραγωγοί τη χρησιμοποιούσαν για την παρασκευή κρασιών. Ενδεικτικό είναι το γεγονός, ότι από 9.261 αγγλικά βαρέλια κορινθιακής σταφίδας που είχαν εξαχθεί στη Γαλλία το 1878, το 1889 φτάσαμε στα 69.500 αγγλικά βαρέλια. Η ανάρρωση όμως των γαλλικών αμπελώνων από τη φυλλοξήρα μετά το 1890 και ο προστατευτισμός της γαλλικής κυβέρνησης («δασμολόγιο του Μελίν») οδήγησαν στην κατακόρυφη πτώση των εξαγωγών (μόλις 3.100 αγγλικά βαρέλια το 1893).
Αυτό είχε οδυνηρές συνέπειες για τους σταφιδοπαραγωγούς που ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα. Παρά τις εμβαλωματικές λύσεις που δόθηκαν ήταν φανερό ότι η ελληνική κοινωνία έπρεπε να «μεταβεί» από την αγροτοεμπορευματική μορφή, σε παραγωγικότερες και λιγότερο μεταπρατικές πρακτικές. Διαπρύσιος κήρυκας αυτής της επιτακτικής ανάγκης ήταν ο Βλάσης Γαβριηλίδης, εκδότης της εφημερίδας «Ακρόπολις».
1878-1893: τα πολιτικά γεγονότα στην Ελλάδα
Μετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878), η κυβέρνηση Κουμουνδούρου πέτυχε να δοθούν στην Ελλάδα η Θεσσαλία (πλην Ελασσόνας) και τμήμα του σημερινού νομού Άρτας (ως το παλιό θρυλικό γεφύρι), που βρέθηκαν στο ελληνικό κράτος το 1881.
Ο Κουμουνδούρος όμως αντιμετώπισε έντονες αντιδράσεις από τον Χαρίλαο Τρικούπη που βρισκόταν τότε στην αντιπολίτευση, γιατί δεν φρόντισε να ενταχθούν στην Ελλάδα περισσότερα μέρη, καθώς στο Βερολίνο είχε υποδειχθεί ως όριο η γραμμή Καλαμά- Πηνειού, για τα σύνορα με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η ρητορική Τρικούπη του έδωσε την πλειοψηφία στις εκλογές Δεκεμβρίου 1881. Ο Κουμουνδούρος λόγω της ήττας του αυτής, των επικρίσεων για τα σύνορα που δεν έφταναν εκεί που, ίσως, θα ήταν εφικτό και καθώς ήταν άρρωστος αποστασιοποιήθηκε από την πολιτική και πέθανε το 1883.
Τον διαδέχθηκε στην ηγεσία του κόμματός του ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος απορρόφησε και μικρότερες κομματικές ομάδες. Οι νέοι βουλευτές που μπήκαν στη Βουλή μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων (1864), της Θεσσαλίας και της Άρτας εντάχθηκαν στο τρικουπικό κόμμα. Πάντως, οι μετακινήσεις βουλευτών από το ένα κόμμα στο άλλο ήταν πολύ συχνές.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης, κατά την πρώτη κιόλας πρωθυπουργία του (ως το 1885), έβαλε στόχο να υλοποιήσει όλα τα μεγάλα έργα που είχαν ξεκινήσει δειλά την προηγούμενη εικοσαετία ή δεν είχαν αρχίσει καν. Ο πρώτος τομέας στον οποίο έκανε παρεμβάσεις ο Τρικούπης ήταν ο Στρατός.
Ήδη από το 1878 είχε καθιερωθεί η υποχρεωτική στράτευση. Σχεδόν αμέσως, η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας συμφώνησε με το Κράτος σε καταβολή ενός χρηματικού ποσού για τη μη στράτευση των μελών της. Το ίδιο έγινε και με τους Μουσουλμάνους της Θεσσαλίας το 1881. Και μάλιστα αυτό έγινε και το 1920 με τους Μουσουλμάνους της Μακεδονίας και της Θράκης.
Μπορούσαν να απαλλαγούν από τη στρατιωτική θητεία, πληρώνοντας ως 3.000 δραχμές. Όλες αυτές οι εξαιρέσεις έπαψαν να ισχύουν από το 1927. Η αδυναμία συντήρησης ενός στρατού 28.000-30.000 ανδρών οδήγησε στη μείωση της θητείας σε ένα χρόνο (από δύο) στο Πεζικό. Διατηρήθηκε όμως στα δύο χρόνια για όσους υπηρετούσαν στο Μηχανικό, το Ιππικό, το Πυροβολικό και ως νοσηλευτές. Ένα άλλο μέτρο ήταν η χορήγηση πολυήμερων αδειών στους κληρωτούς, ιδιαίτερα το καλοκαίρι.
Η συντήρηση του Στρατού απαιτούσε 24 εκ. δραχμές ετησίως, ενώ το ελληνικό κράτος διέθετε μόνο 14 εκ. δρχ. Έπρεπε επίσης να γίνουν σημαντικές οργανωτικές μεταβολές. Έτσι, το 1882 μετακλήθηκε η γαλλική στρατιωτική αποστολή υπό τον Υποστράτηγο Vosseur, για την καλύτερη εκπαίδευση του Στρατού, τη μελέτη του Οργανισμού του και ορισμένων οχυρώσεων. Αυτό έγινε γιατί οι Άγγλοι δεν ήθελαν με κανέναν τρόπο να στηρίξουν έναν οργανωμένο στρατό στην Ανατολική Μεσόγειο, η Γερμανία είχε αναλάβει να αναδιοργανώσει τον Οθωμανικό Στρατό, ενώ η Ιταλία, αφενός δεν έπειθε για τις ικανότητές της, αφετέρου διατύπωνε ανταγωνιστικές βλέψεις σε περιοχές που διεκδικούσε η Ελλάδα (Ήπειρος και Αλβανία).
Η γαλλική αποστολή παρέμεινε στη χώρα μας ως το 1887. Με τις υποδείξεις της έγιναν σημαντικές καινοτομίες στον Ελληνικό Στρατό (πριν 140 χρόνια βέβαια): κατασκευή στρατώνων, αποθηκών υλικού κάθε είδους, οχυρωματικών έργων, στρατιωτικών οδών κ.ά.
Ακόμα πιο σημαντικά ήταν όσα έκανε ο Χ. Τρικούπης στο Πολεμικό Ναυτικό. Αν και συγκρούστηκε με τους Υδραίους, ίδρυσε τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και έφερε στην Ελλάδα τη γαλλική ναυτική αποστολή, η οποία φρόντισε να καταστήσει τον Ελληνικό Στόλο ιδιαίτερα αξιόμαχο. Η χώρα μας προμηθεύτηκε τρία ισχυρά, για την εποχή εκείνη, θωρηκτά («Ύδρα», «Ψαρά» και «Σπέτσαι»), 19 νέα τορπιλοβόλα και 4 ατμομυοδρόμωνες που έδωσαν υπεροπλία στο Αιγαίο στο Πολεμικό Ναυτικό μας. Ωστόσο τα προβλήματα δεν μπορούσαν να λυθούν εξ ολοκλήρου.
Κι αν το 1878 και το 1880, κατά τις δύο επιστρατεύσεις, η χαώδης κατάσταση που δημιουργήθηκε ήταν μάλλον αναμενόμενη, ο θάνατος 4.000 (!) επιστρατευμένων, σε σύνολο 80.000 το 1885, λόγω έλλειψης στρατώνων, φαρμάκων και ιματισμού ήταν τραγικός και αδιανόητος. Πάντως, η στρατιωτική αναδιοργάνωση άργησε να αποφέρει καρπούς, όπως φάνηκε κι από τον καταστροφικό πόλεμο του 1897...
Ένας άλλος στόχος του Τρικούπη ήταν η δημιουργία υποδομών. Από το 1830 ως το 1883, είχαν κατασκευαστεί λίγο περισσότερα από 1.000 χιλιόμετρα αμαξιτών οδών (241 επί Όθωνα και άλλα 880 από το 1863 ως το 1883). Οι επαναστάσεις του 1878, η επιστράτευση του 1885 και ο ναυτικός αποκλεισμός του Πειραιά από πλοία Μεγάλων Δυνάμεων, τα οποία στάλθηκαν από τη Σούδα και κατέστησαν αδύνατη την αποστολή του 1ου Συντάγματος στον Βόλο έκαναν πιο επιτακτική την ανάγκη για την εκτέλεση των έργων οδοποιίας.
Από το 1883 ως το 1892 κατασκευάστηκαν 2.166 χιλιόμετρα δρόμων, που έφτασαν τα 2.600 χιλιόμετρα με τους επαρχιακούς και δημοτικούς δρόμους που κατασκευάστηκαν την ίδια περίοδο. Τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων (1912-13), η Ελλάδα είχε δίκτυο αμαξιτών οδών μήκους 5.709 χιλιομέτρων. Επρόκειτο σαφώς για ένα σημαντικότατο βήμα.
Καθώς όμως οι αμαξιτές οδοί, ως την εμφάνιση του αυτοκινήτου έπαιξαν δευτερεύοντα ρόλο, ο Τρικούπης έριξε το βάρος του στην κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου, το οποίο ήταν ως τότε ουσιαστικά ανύπαρκτο, καθώς λειτουργούσε μόνο η σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Πειραιά, μήκους 9 χιλιομέτρων... Το 1915 το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας είχε φτάσει τα 1.573 χιλιόμετρα. Το μεγάλο εγχείρημα της δημιουργίας σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιά-Συνόρων (Πήλιο συγκεκριμένα) ξεκίνησε το 1904 και ολοκληρώθηκε το 1909.
Από το 1882 ως το 1900 δημιουργήθηκαν 20 νέα λιμάνια με στοιχειώδεις υποδομές, τα οποία προστέθηκαν στα 5 (Πειραιάς, Πάτρα, Καλαμάτα, Ερμούπολη, Κατάκολο) που ήδη λειτουργούσαν. Πιο σημαντικό τεχνικό έργο της περιόδου εκείνης ήταν αναμφίβολα η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου. Ξεκίνησε το 1881 και ολοκληρώθηκε το 1893.
Την άνοιξη του 1885 ο Θ. Δηλιγιάννης, 65 ετών τότε, διαδέχθηκε τον Τρικούπη με ένα καθαρά δημαγωγικό πρόγραμμα. Υποσχέθηκε κατάργηση όλων των φόρων (!), ευνοϊκές ρυθμίσεις για τους δημοσίους υπαλλήλους κ.ά. Τελικά κατάργησε μόνο τους φόρους στο κρασί και τον καπνό και το μονοπώλιο των τσιγαρόχαρτων. Κατάργησε επίσης τον νόμο «περί προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων» και έκλεισε όλες τις πρεσβείες της Ελλάδας στο εξωτερικό, εκτός από αυτή της Κωνσταντινούπολης!
Παράλληλα αποφάσισε να ρίξει το βάρος του στα εθνικά θέματα θέτοντας τις ένοπλες δυνάμεις σε πολεμική ετοιμότητα για 8 μήνες! Την ίδια ώρα, η Βουλγαρία ενσωμάτωνε την Ανατολική Ρωμυλία διώχνοντας από αυτή όλους τους Έλληνες και πάλι χωρίς καμία ελληνική αντίδραση. Η περίοδος αυτή του Θ. Δηλιγιάννη είναι γνωστή ως «ένοπλη επαιτεία» ή «ειρηνοπόλεμος».
Οι Σύμμαχοι απέκλεισαν όλα τα ελληνικά λιμάνια και ζήτησαν από τον Γεώργιο Α' να αποπέμψει τον Δηλιγιάννη, κάτι που έγινε. Υπηρεσιακός πρωθυπουργός ανέλαβε ο Πρόεδρος του Αρείου Πάγου Δ. Βάλβης. Ο Τρικούπης ανέλαβε εκ νέου την πρωθυπουργία, ψηφίζοντας αλλαγές στο εκλογικό νόμο, στερώντας το δικαίωμα από τους αξιωματικούς να θέτουν υποψηφιότητα για βουλευτές και μειώνοντας τον αριθμό των βουλευτών σε 150 από 245.
Ο Τρικούπης κέρδισε τις εκλογές της 4/1/1887 και ήρθε αντιμέτωπος και με εθνικά θέματα, όπως το θέμα της Κρήτης. Οι Βούλγαροι προσπαθούσαν να αυξήσουν την επιρροή τους στη Μακεδονία, ενώ ήρθε σε σύγκρουση και με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ' που υποχρεώθηκε να παραιτηθεί. Παρά τον δασμολογικό πόλεμο εναντίον των προϊόντων του εξωτερικού, που έφερε πολλά ξένα κεφάλαια στη χώρα, τα δάνεια που είχε λάβει η Ελλάδα ήταν τεράστια. Στις 14 Οκτωβρίου 1890 έγιναν εκλογές.
Ο Τρικούπης ηττήθηκε από τον Δηλιγιάννη, ο οποίος προσπαθούσε να πείσει τους ξένους ότι δεν ήταν φιλοπόλεμος. Το ελληνικό κράτος όμως δυσκολευόταν να δανειστεί από το εξωτερικό, καθώς αυτός δεν εθεωρείτο φερέγγυος από τους ξένους κεφαλαιούχους. Ο Γεώργιος Α' τον έπαυσε τον Φεβρουάριο του 1892, αναθέτοντας την πρωθυπουργία στον τέως βουλευτή του δηλιγιαννικού κόμματος Κ. Κωνσταντόπουλο.
Ο Τρικούπης κέρδισε και τις εκλογές της 3/5/1892. Τα πράγματα ήταν πλέον πολύ δύσκολα. Οι ξένοι για να δανείσουν τη χώρα μας απαιτούσαν την επιβολή διεθνούς ελέγχου και τον έλεγχο της Εθνικής Τράπεζας. Ο Τρικούπης παραιτήθηκε. Ο Γεώργιος Α', δεν ανέθεσε, ως όφειλε, τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Θ. Δηλιγιάννη, κάτι που επέκρινε σφοδρά και ο Τρικούπης, αλλά στον βουλευτή Σ. Σωτηρόπουλο, η κυβέρνηση του οποίου δεν μπόρεσε να κάνει κάτι αξιόλογο.
Έτσι ο Χ. Τρικούπης ανέλαβε για τελευταία φορά τη θέση του πρωθυπουργού. Τα δασμολογικά μέτρα που πήρε το γαλλικό κράτος το 1893 σε βάρος της σταφίδας έδωσαν το τελειωτικό χτύπημα στην ελληνική οικονομία. Η τιμή της κοινής σταφίδας από 21 σελίνια το εκατόλιτρο τον Μάιο του 1893, έπεσε στα 6 σελίνια σε λίγους μήνες. Η Ελλάδα δεν μπορούσε να βρει συνάλλαγμα για να πληρώσει το εξωτερικό χρέος.
Στις 10 Δεκεμβρίου 1893 ο Χαρίλαος Τρικούπης ανακοίνωσε ότι η Ελλάδα βρισκόταν σε αδυναμία πληρωμής των εξωτερικών της δανείων. Λέγεται ότι τότε είπε την περίφημη φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Στο τέλος του άρθρου θα δούμε αν αυτό ισχύει. Πολλοί ξένοι είδαν με επιφυλακτικότητα την ελληνική πτώχευση. Ο L. Drucker, ενδεικτικά, γράφει:
«Η Ελλάδα δεν βρίσκεται σε διαδικασία πτώχευσης όπως η Τουρκία, το Μεξικό, η Ονδούρα και άλλες κακότυχες χώρες: η Ελλάδα μόνη αυτή απ' όλες τις χώρες του κόσμου βρίσκεται σε κατάσταση δόλιας χρεοκοπίας».
Τα δάνεια που οδήγησαν στην πτώχευση
Ο Κώστας Κωστής στο βιβλίο του «ΤΑ ΚΑΚΟΜΑΘΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ» χρεώνει την πτώχευση του 1893 στον Χ. Τρικούπη. Άλλοι ρίχνουν ευθύνες και στον Θ. Δηλιγιάννη, ο «ειρηνοπόλεμος» του οποίου κόστισε γύρω στα 133 εκ. δραχμές... Ας δούμε όμως τα γεγονότα. Η εσωτερική αγορά είχε περιορισμένα κεφάλαια, τα οποία εξαντλήθηκαν με τις διάφορες κινητοποιήσεις του 1878. Τα έργα του Τρικούπη ήταν φιλόδοξα, αλλά απαιτούσαν εξωτερικό δανεισμό.
Πρώτα έπρεπε όμως η χώρα μας να εξοφλήσει το δάνειο των 60 εκ. φράγκων του 1833, το οποίο είχε σταματήσει να εξυπηρετείται από το 1843! Πάντως, το 1878-79 χάρη στις δυνατότητες που της έδιναν οι διεθνείς κεφαλαιαγορές η Ελλάδα κατάφερε να συνάψει μια σειρά δανείων ως το 1893 σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, αλλά με δυσμενείς όρους. Το πρώτο δάνειο των 60 εκ. φράγκων που έλαβε το 1879 χρησιμοποιήθηκε για εκκαθάριση όλων των χρεών της.
Συνολικά μεταξύ 1879-1893 η Ελλάδα έλαβε εννιά δάνεια. Το ονομαστικό ποσό των δανείων ήταν 640.000.000 χρυσά φράγκα. Η τιμή εκδόσεως ήταν κατά μέσο όρο 72,68%. Άρα στη χώρα μας έφτασαν γύρω στα 465.200.000 χρυσά φράγκα. Όλα τα δάνεια, πλην αυτού του 1879 είχαν συναφθεί από τις κυβερνήσεις Χ. Τρικούπη. Ο τόκος ήταν 4%-6%, στην πραγματικότητα όμως πολύ βαρύτερος. Οι τόκοι με τα χρεολύσια έφταναν τα 40 εκ. δρχ. τον χρόνο.
Αν αφαιρέσουμε το δάνειο του 1879, έχουμε 8 δάνεια σε 12 χρόνια (ένα κάθε 1,5 χρόνο), ονομαστικής αξίας 48.700.000 χρυσών φράγκων και πραγματικής 35.400.000 χρυσών φράγκων το καθένα. Ποιοι αγόραζαν όμως τα ελληνικά χρεόγραφα; Ο οίκος «Hambro και υιός» του Λονδίνου, το «Comtoir d' Escompte de Paris», στο οποίο διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο ο Έλληνας Α. Βλαστός και η «Nationalbank für Deutschland», του Βερολίνου. Ο Βλαστός είχε συμμετοχή και σε άλλα τραπεζικά σχήματα που δάνειζαν την Ελλάδα.
Πολύ περίεργος ήταν και ο ρόλος του Ανδρέα Συγγρού, βουλευτή του κόμματος του Χ. Τρικούπη, που συμμετείχε στα δάνεια με την «Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας» και την «Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως». Γιατί όμως οι ξένοι δάνειζαν αφειδώς την Ελλάδα την «τρελή δεκαετία» (κατά τον Thery), από το 1882 ως το 1892; Κατά τον Α. Ανδρεάδη, οι λόγοι ήταν τρεις: η εμπιστοσύνη των ξένων προς τον Χ. Τρικούπη, η «περίεργη έλξη που ασκούν τα επισφαλή χρεόγραφα» και ότι «οι Ευρωπαίοι κεφαλαιούχοι παρακινήθηκαν να μας δανείσουν τα εκατομμύριά τους λόγω των χαμηλών τόκων που επικρατούσαν εκεί (ενν. στην Ευρώπη)».
Πάντως, το 1893 το εσωτερικό χρέος είχε φτάσει τα 211 εκ. δραχμές, ήταν δηλαδή ίσο με δύο ετήσιους προϋπολογισμούς της χώρας. Ο Ανάργυρος Σιμόπουλος, Υπουργός Δικαιοσύνης το 1893 και Υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις Θεοτόκη αργότερα είπε στη Βουλή ότι η Ελλάδα είχε χρεοκοπήσει ήδη από το 1882...
Είπε τη φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» ο Χαρίλαος Τρικούπης;
Η αναγγελία της πτώχευσης της Ελλάδας το 1893 από τον Χαρίλαο Τρικούπη έχει συνδεθεί με τη φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», που είπε ο Μεσολογγίτης πολιτικός. Ισχύει όμως αυτό; Ο δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος γράφει σχετικά: «Τα Πρακτικά της Βουλής δεν αναφέρουν την σχετική φράση.
Ο Συγγρός, όμως, έγραψε στα Απομνημονεύματά του, ότι την άκουσε. Μία ανάλογη άποψη εξέφρασε και ο Εμμ. Ρέπουλης σε άρθρο του με τίτλο «Η Βουλή της βασιλείας του Γεωργίου», το οποίο είχε δημοσιευθεί σε συλλογική έκδοση του Β. Γαβριηλίδη το 1896. Έχει υποστηριχθεί ότι η φράση αυτή ελέχθη από τον Τρικούπη εκτός του Κοινοβουλίου, ενώ ο Π. Καρολίδης ισχυρίσθηκε ότι δεν την είπε απευθυνόμενος προς το Σώμα της Βουλής ως επίσημη διακήρυξη, αλλά «εν τη ρύμη του λόγου» του, αναφερόμενος «εν παρόδω» στις αναγκαίες προς τους δανειστές, διαπραγματεύσεις.
Οι τελευταίοι πίεζαν απροκάλυπτα για την επιβολή στην Ελλάδα οικονομικού ελέγχου και ο Τρικούπης είπε «ότι πρέπει να λαλήσωμεν προς αυτούς, επτωχεύσαμεν δυστυχώς...». Πάντως, την επόμενη ημέρα, ο Δηλιγιάννης, απαντώντας στον πρωθυπουργό, τόνισε χαρακτηριστικά: «Ονόμασα το νομοσχέδιον περί πτωχεύσεως, ενώ ο εισαγαγών αυτό υπουργός των Οικονομικών ονόμασε αυτό «Περί υπηρεσίας εθνικών δανείων».
